بازنمایی فرهنگی در مجلات عامه پسند : بررسی تحول گفتمان فرهنگی در مجلات عامه پسند ایران ( مطالعه موردی سال های 65 - 75 - 85 )

رسانه های عامه پسند، از جمله مجلات، رمان ها، سریال های تلویزیونی و ... آنگونه که مطالعات رسانه ای و فرهنگی نشان داده اند، یکی از پرنفوذترین رسانه ها در تاثیرگذاری بر مخاطب و چارچوب گذاری فرهنگی و شکل دهی گفتمان های فرهنگی و ترویج و استمرار آن ها شده اند. این قدرت و نفوذ، به اندازه ای گسترش یافته است که نوع بازنمایی آن ها می تواند، چگونگی صورت بندی بسیاری از مولفه های حوزه فرهنگ را تعیین نماید. در این بین، مجلات عامه پسند از جایگاه ویژه ای برخوردارند. بر همین اساس، در مطالعه گفتمان های فرهنگی رایج در جامعه و برای فهم تحولات فرهنگی، شناخت ساختار، تحولات و نظام گفتمانی حاکم بر رسانه ها عامه پسند، از جمله مجلات، می تواند بسیار راهگشا باشد. برخی از محدودیت های فنی سریال ها و رمان ها را ندارند و به همین دلیل دامنه وسیع تری برای کار در اختیار دارند. به همین منظور، در این مطالعه، که بررسی پیشینه آن نشان می دهد که از تجارب مشابه بسیار محدودی برخوردار است، به بررسی در مورد وضعیت بازنمایی و سیرتحولات فرهنگی مجلات عامه پسند در سه دوره تاریخی دهه 60، 70 و 80 می پردازیم. کوشش ما در این مطالعه که از طریق تلفیق روش های کمی و کیفی مانند تحلیل محتوا و نشانه شناسی صورت گرفته است، و با کمک مدل مفهومی تدوین شده این بوده است که برخی سوالات مهم مانند فهم ساختار روایی و زیباشناختی، گرایش های خرده فرهنگی، ارزش های بازنمود شده در مجلات عامه پسند مورد بررسی قرار گیرد. برای این منظور، 144 شماره از 6 مجله جوانان امروز، زن روز، خانواده، روزهای زندگی، همشهری جوان و دختران مورد تحلیل محتوا قرار گرفت و همزمان برای اعتباربخشی به مطالعه، با 15 استاد، کارشناس و روزنامه نگار مصاحبه عمقی نیمه استاندارد به عمل آمد و علاوه بر این، در کنار تحلیل محتوا، روی جلد 52 شماره از همین مجلات در سال های مورد مطالعه، با کمک روش نشانه شناسی تصویری، مورد مطالعه و تحلیل قرارگرفت. نتیجه مطالعه و جمع بندی یافته ها نشان داد که در دوره های تاریخی مورد مطالعه، سیر تحولات فرهنگی مجلات عامه پسند را (از بین گفتمان های فرهنگی 5 گانه مسلکی، آئینی، روزمره، عامه پسند و موزائیکی)، می توان با دو گفتمان فرهنگی آئینی (از دهه 60 تا سال 73 ) و روزمره ( 73 تاکنون) نشان داد. گفتمان فرهنگی آئینی مبتنی بر ساختار زیباشناختی مکانیکی و استعلایی، ساختار روایت استعاری، ساختار خرده گفتمانی استعلایی و ساختار الگویی استعلایی است و گفتمان فرهنگی روزمره، مبتنی بر ساختار زیباشناختی مکانیکی و استعلایی، ساختار روایت قصه گو و نمایشی، ساختار خرده گفتمانی رفاه گرا و ساختار الگویی بازتابی است. در مجموع، پژوهشگر به این نتیجه رسیده است که مجلات عامه پسند در بازنمایی فرهنگی در وضعیت بوده اند که می توان آن را وضعیت فرهنگی شیزوفرنیک خواند. یعنی دچار نوعی آشفتگی که مدام در بین بازنمایی مولفه های فرهنگی عامه پسند و سبک زندگی از یک طرف و مولفه های فرهنگی نظام معیار و فرهنگ بومی و محلی در حرکت هستند و همین، تحلیل نظام هویتی آن ها را دشوار می سازد. آنچنانکه یافته های مطالعه نشان می دهند، اگرچه مجلات عامه پسند در سه دهه گذشته، روند متعادلی را سپری کردند، اما به وضوح می توان رگه ها و نشانه های گذار آن ها را ارزش ها و معارف و در واقع عبور آن ها از گفتمان آئینی و نظام هنجاری همنوا و متعارف را مشاهده کرد و پیش بینی می شود که اگر این روند ادامه پیدا کند، مجلات، در کنار کوشش برای بهبود ابعاد زیباشناختی و فنی خود، قدم های بلندتری را به سمت گرایش خرده فرهنگی و ورورد به گفتمان های فرهنگی عامه پسند و موزائیکی بردارند که با توجه به نقش تاثیرگذار این رسانه، باید نگران این بود که ممکن است این روند به آینده فرهنگ عمومی جامعه ما آسیب وارد کند. با وجود این کارشناسان، نکته مهمی را مورد تاکید قرار می دهند و آن این که فرهنگ عمومی جامعه، به خودی خود در مورد گفتمان های فرهنگی قدم های آوانگارد را برداشته است و منتظر مجلات عامه پسند نمانده است. برهمین اساس، توصیه می شود که برنامه ریزان کلان فرهنگی برای این منظور، اهتمام بیشتری را مصروف بدارند. هرچند با توجه به آنچه در مورد ویژگی های هویتی مجلات عامه پسند اشاره شد، قضاوت دقیق در مورد نظام بازنمایی فرهنگی آن ها در آینده دشوار است.